SanteLOGie

Toch nog een tikfoutje

Niet elk jaar doe ik verslag van de jaarlijkse herlezing van De Avonden van Gerard Reve. Deze keer is er alle aanleiding toe. Ik ben ditmaal keurig op tijd, ik ben aangeland bij dinsdag 31 december – dat is niet alleen dag en datum van vandaag, maar ook van de dagen in 1946 waarin De Avonden zich afspeelt.

De aanhef van het boek gewaagt van die datum: zondag 22 december 1946, en ditmaal, december 2024, valt die datum opnieuw op zondag. Ik vond dat heel bijzonder en ik heb dan ook op 22 december, toen wij vooraf aan het jaarlijkse Kerstdiner van mijn clubje journalisten van het niet meer bestaande Limburgs Dagblad, het glas hieven bij wijze van aperitief. Ik las de eerste twee of drie pagina’s voor, waarin ‘de held van deze geschiedenis, Frits van Egters’ probeert te ontkomen aan zijn dromen en tevens poogt bijtijds op te staan.

Hoe prettig is het, een boek te lezen waarin de chronologie niet alleen belangrijke rol speelt, maar ook nog gelijk loopt met de vigerende kalender!

Ik heb al eens beweerd dat ik steeds weer nieuwe dingen ontdek in dit roemruchte debuut, en dat was – is, want ik heb het nog niet uit – ook ditmaal weer het geval.

En dan nog dit. Waarom heet het boek De Avonden? Buiten de dromen van Frits, die inderdaad de hoofdrol vervullen, zijn het ook de avonden waarop Frits, min of meer op de vlucht voor de venijnige ruzies tussen zijn ouders, zijn broer en zijn vrienden bezoekt. Eigenaardige visites: Frits is doodsbang dat er stiltes zullen vallen en begint dan de stomste dingen te vertellen, met een paar hoofdthema’s: oorzaak en gevolg van toenemende kaalheid in het bijzonder, en in het algemeen de voor- en nadelen van medische behandelingen, en vaak eindigend met het vertellen van gruwelijke maar vaak nogal afgezaagde grappen.

Afgezaagd: alle, en ik benadruk álle grappen in het boek kende ik voor ik het boek las; op de hbs, als werkstudent en in militaire dienst werden ze tot op de draad versleten door herhaling en dat was, ik herhaal, vóór ik De Avonden ooit las. (Ik meen dat het op de hbs verboden was voor de literatuurlijst – de Nijmeegse instelling was katholiek tot op het bot en boeken van een homoseksuele schrijver die ook nog eens gods naam ijdel gebruikte, konden de roomsche toets vermoedelijk niet zonder ongelukken doorstaan.

Steeds nieuwe dingen ontdekken: zelfs een tikfout kwam ik tegen, maar ik lag in bed zonder een notitieblok en pen onder handbereik, laat staan een pluche konijn, zodat ik niet meer weet hoe die fout luidde. Jammer.

Vandaag lezen over hoe de Oudejaarsavond anno 1946 in Amsterdam verliep. Van ME was geen sprake, ambulances rukten niet uit, voor die ene eenzame vuurpijl die Frits boven de stad ziet als hij weer eens naar een vriend onderweg is.

Ik neem dus nog een slokje uit de sjampoepelfles (nee, geen vruchtenwijn) en een oliebol.

Want ook dat moet.

Netflix-serie Honderd jaar eenzaamheid

‘Vele jaren later, staande voor het vuurpeloton, moest kolonel Aureliano Buendía denken aan die lang vervlogen middag, toen zijn vader hem meenam om kennis te maken met het ijs.’

Van echt goeie boeken ken je de eerste zin van buiten. Deze kende ik niet van buiten maar ik had er wel vage herinnering aan – het is de eerste zin van de roman Honderd jaren eenzaamheid van de Colombiaanse schrijver Gabriel Garcia Marquez.

Aureliano is de tweede zoon van José Arcadia Buendía en Úrsula Iguarán, hij is geboren met de ogen wijd open en hij heeft voorgevoelen die uitkomen. Anders dan de ouders van Úrsula, die vonden dat hun dochter onder haar stand trouwde, dachten, kregen de Buendía’s geen leguanen als kinderen en ook geen kinderen met varkensstaarten; wat ze wel kregen was aanleiding tot een van de mooiste romans in magisch realistische stijl uit de wereldliteratuur – en nu ook tot een zestiendelige serie op Netflix, waarvan de eerste acht delen van elk ongeveer een uur (de rest is nog niet beschikbaar) ik deze week bekeek.

Het boek las ik omstreeks 1998 en ik moet eerlijk bekennen dat ik me er weinig van herinner, behalve een gevoel dat de inhoud me destijds zeer had aangegrepen. De daarin opgevoerde sfeer is wonderbaarlijk goed overgekomen in de serie, zelfs de ‘romantische’ scènes (ik neem aan ten behoeve van de film ten opzichte van het boek nogal aangedikt) hebben dat magische dat het boek kenmerkt.

De roman heeft een historische (en naar verluidt ook autobiografische) achtergrond: het Zuid-Amerikaanse Colombia in de negentiende eeuw in de periode waarin in Zuid-Amerika revoluties en contrarevoluties aan de orde van de dag waren.

De familie Buendía onttrekt zich lange tijd aan de strijd tussen ‘liberaal’ en ‘conservatief’ door, samen met een groep andere mensen, het oerwoud in te trekken en in een moerasgebied het dorp Macondo te stichten, een soort anarchistische enclave; maar de politieke strijd bereikt uiteindelijk toch ook het dorp. De familie Buendía breidt zich intussen sterk uit, ook door, laten we maar zeggen, ongebruikelijke of onregelmatige toevoegingen.

Het contact tussen Macondo en de buitenwereld komt overigens al eerder al eerder tot stand door ongeregelde bezoeken van een grote groep zigeuners, die de familie Buendía kennis laten maken met fenomenen als magnetisme en het vergrootglas. De leider van de groep, Melquiades blijft uiteindelijk inwonen bij Buendía, en leert vader en de kinderen het zoeken naar de schepping van goud en zilver, het maken van foto’s en hoe ijs eruitziet.

Marquez, overleden in 2014, had uitdrukkelijk verboden dat het werk zou worden verfilmd, bang als hij was dat het gedaan zou worden met Amerikaanse acteurs en gesproken in Amerikaans Engels. Uiteindelijk wist Netflix met de familie van Marquez tot overeenstemming te komen: de serie is gemaakt met (voortreffelijke en raak gecaste) Colombiaanse acteurs, opgenomen in Colombia, gesproken in Colombiaans (en dus volstrekt onverstaanbaar) Spaans. Volgens Marquez zelf is het boek ook een sleutelroman. Hij zei ooit: ‘De meeste critici realiseren zich niet dat een roman als Honderd jaar eenzaamheid een beetje een grap is, vol signalen voor goede vrienden, en daarom nemen ze, met een zelfgekozen recht zich er op te mogen laten voorstaan, de verantwoordelijkheid op zich om het boek te decoderen en daardoor het risico te lopen zichzelf vreselijk voor gek te zetten.’

Gezien het feit dat wij niet behoren tot Marquez’ intieme kennissenkring, is het niet nodig dat wij ons verdiepen in de details van de sleutelroman, en mogen we ons dus vermeien in een sfeer als die van Bertolucci’s Novecento, en achteloos voorbijlopen aan zwevende wiegen, mislukte executies en een zak met voorouderbotten die zelf ergens ‘heenloopt’.

Volgt na vier delen M nog een vijfde?

Niet over alle delen tot nu toe heb ik geschreven – ik heb het over de romanserie genaamd M van de Italiaanse historicus en romancier Antonio Scurati, waarvan in oktober het vierde deel verscheen. De serie die tot en met het vierde deel een biografie in romanvorm leek te behelzen van Benito Mussolini, die het Italiaanse fascisme bedacht en vorm gaf in de jaren twintig van de vorige eeuw.

Het vierde deel, genaamd Het uur van het noodlot (l’Ora del destino) is, inderdaad in romanvorm, een indringende beschrijving van een beslissende periode in de Tweede Wereldoorlog: van juni 1940 tot juli 1943, de periode waarin niet alleen Hitler de oorlog begint te verliezen, maar waarin ook Italië op bijna potsierlijke wijze het loodje moet leggen tegen Albanië, Griekenland en Joegoslavië maar ook tegen de genadeloos oprukkende legers van met name Groot-Brittannië en de Verenigde Staten.

De periode waarin Mussolini, die nooit de kansen of mogelijkheden (of zelfs maar plannen) heeft gehad in Italië een behoorlijk bemand en bewapend leger tot stand te brengen, de moed opgaf – aan het eind bleek dat dat leger ook niet in staat was het eigen grondgebied te verdedigen en Duitsland zich genoodzaakt zag zelf in te grijpen en op meedogenloze wijze op te rukken in Italië, terwijl intussen tientallen Italiaanse steden geheel of gedeeltelijk verwoest werden door Britse en Amerikaanse bombardementen.

Hij wist wel hoe dat kwam. Niet door zijn eigen fouten natuurlijk, niet door zijn op niets gebaseerde dromerijen over een Italiaans imperium – je werd pas een echte grote mogendheid als je, net als Engeland en Frankrijk, een groot imperium had. Natuurlijk zag hij wel dat zijn legers in Noord-Afrika en in Ethiopië vernietigende klappen kregen, en hoe kwam dat? Italiaanse mannen waren obers en kappers en kunstenaars, maar helaas geen krijgers, strijders. Dat die mannen niettemin bij tienduizenden sneuvelden in Noord-Afrika, op de Balkan en vooral in Rusland omdat ze zich (bijvoorbeeld) moesten behelpen met geweren uit 1891, dat speelde voor de fascistische dictator geen rol.

Totdat duidelijk werd dat het volk, dat de Duce tot in de jaren veertig was blijven aanbidden en toejuichen, wegens honger en ook verder gebrek aan alles begon te twijfelen; de verwoestingen die oprukkende geallieerden aanrichtten zonder dat het 'onoverwinnelijke en onvermijdelijk zegevierende' Italiaanse leger noemenswaardig tegenstand bood, mede omdat grote aantallen soldaten deserteerden, droegen daaraan bij; toen begon eindelijk de lange tijd onaantastbare positie van de Duce te wankelen. Tijdens een inderhaast bijeengeroepen vergadering van de Grote Raad van het Fascisme werd het duidelijk: de man die in 1922 met zijn Mars naar Rome het fascistisch tijdperk had ingeluid kreeg te horen dat men hem die fascistische staat niet meer toevertrouwde.

Hij werd afgezet en verdween op 25 juli 1943 in de gevangenis van de carabinieri in de Via Legnano in Rome. ‘De oorlog gaat door!’ schreef Maarschalk Badoglio, door de koning benoemd tot nieuwe dictator, diezelfde avond. En enkele dagen later was het tot de ex-Duce doorgedrongen hoe hij en Italië en het fascisme ervoor stonden: ‘Quando un uomo crolla col sua sistema, la caduta è definitiva’. ‘Als een man en zijn systeem ineenstorten, is zijn val definitief.’

Hiermee eindigt deel 4 van het boek, en intussen dringt tot mij door dat Antonio Scurati het verder vertellen van de wederwaardigheden van Mussolini en zijn vriendin Clara Petacci onnodig acht: met het afzetten en opsluiten van de Duce van het Fascisme is het afgelopen met dat fascisme – en hiermee blijkt dat de vier delen van M door Scurati bedoeld zijn als de geschiedenis van het Italiaans fascisme, niet in de eerste plaats van haar uitvinder, de van macht en seks bezeten krankzinnige Benito Mussolini.

Mussolini werd kort daarna door een Duitse piloot, Otto Skorzeny, uit het gevang bevrijd, waarna Hitler de Duce opdroeg alsnog de macht in Italië weer in handen te nemen, gevolgd door het kortstondige bestaan van de Sociale Republiek van Saló; de latere vlucht naar Zwitserland mislukte en kregen Mussolini en Petacci vlak buiten Milaan een nekschot van een stel partizanen, in dezelfde week van april 1945 dat Hitler zelfmoord pleegde in Berlijn. Waarna de lijken van de Duce en Clara Petacci, samen met de lichamen van enkele getrouwen, ondersteboven werden opgehangen aan een tankstation op Piazza Loreto in Milaan.

De toon van het vierde deel van M. is, heb ik de indruk, wat anders dan van de voorgaande drie delen. Een beetje meer jennerig, waarschuwend, een waarschuwing aan de huidige neofascistische regering van Italië. Bij het lezen had ik soms de indruk dat Scurati er niet op tegen zou zijn als de leden van de huidige regering Meloni zijn beschrijving van de gruwelijke en roemloze ondergang van Mussolini als waarschuwing zouden opvatten over wat er ook met hen zou kunnen gebeuren.

In ieder geval wordt de schrijver van regeringswege in de gaten gehouden – de Italiaanse staatsomroep RAI kreeg opdracht te verhinderen dat Antonio Scurati op 25 april 2024 (Bevrijdingsdag in Italië) voor de radio een tekst zou uitspreken over de in Italië nog altijd niet uitgewoede discussie over de moord op 10 juni 1924 op het socialistische Kamerlid Giacomo Matteotti, de enige in het parlement die zich uitsprak tegen het premier- en dictatorschap van Mussolini en dus in diens opdracht werd vermoord. Wat de regering Meloni (nog) niet waagde: Scurati ook overigens de mond te snoeren.

Ik zou overigens geen bezwaar hebben tegen een vijfde deel, van dit uitdrukkelijk als roman (gebaseerd op historische stukken en opnamen van radio en telefoon uit het Italiaanse Staatsarchief) gepresenteerde boek, dat het karakter heeft van een boeiend filmscenario, en geschreven is in een schitterende stijl die het de lezer moeilijk maakt het boek weg te leggen vóór de laatste pagina gelezen is.

Familiegeschiedenis

Van de meeste families hoor je nooit wat. Ook niet als er onderzoek naar wordt gedaan, zoals in het tv-programma ‘Verborgen verleden’. Daarin zoeken personen, meestal BN’ers, naar spectaculaire voorouders dan wel gebeurtenissen in hun verleden, daarbij geholpen door mensen die verstand hebben van archiefonderzoek en genealogie. Ik verdenk het programma er zelfs van dat het vooral bedoeld is als reclame voor dat soort onderzoek, natuurlijk ook wel een eerzame vorm van verdienmodel.

Het programma zit zo in elkaar dat wanneer er geen echt spectaculaire voorouders gevonden kunnen worden, of alleen maar dieven, moordenaars, zwervers, echtbrekers en bedelaars – dat is opvallend vaak het geval – kan altijd de toevlucht worden genomen naar zijtakken die van de genealogie en de alom aanwezige bijpassende archieven zo’n boeiend onderwerp (kunnen) maken en waarin ook duidelijk wordt dat dat beslist geen werk voor amateurs is.

Hoe dan ook, ik herinner me een korte periode in de geschiedenis van dat programma waarin het herhaaldelijk mogelijk bleek zover terug te gaan in de geschiedenis, inzonderheid door het betreden van allerlei zijpaden, dat men uitkwam bij leden van de Britse koninklijke familie als Middeleeuwse voorouders, al of niet door onwettige voorzaten – en dan moet je weten dat de Britse koninklijke familie van Duitse afkomst in de negentiende eeuw is.

Ik heb me er zelf ook wel eens aan gewaagd, maar ver ben ik niet gekomen – mijn grootvader van moederszijde was Willem Derksen, eerzaam parlevinker te Nijmegen van wie ik alleen weet dat hij in 1938, mijn geboortejaar, is overleden, zijn echtgenote (1876-1958) heette Mientje Eggen en kwam uit Amby bij Maastricht; mijn vader was interessanter omdat hij uit de toenmalige provincie Udine in Italië kwam. Van zijn vader, Giuseppe, weet ik geen data, hij moet jong gestorven zijn, mogelijk in het plaatsje Heide in Schleswig Holstein, waar hij een terrazzobedrijf had. Zijn vrouw, Domenica d’Agnolo, was geboren in 1863 in Fanna en daar overleden in 1934.

Lekker bijtijds kwam ik in 1976 op het idee om eens aan mijn vooral Friulaanse stamboom te snuffen en vervoegde me daartoe bij de kapelaan van de parochie in het dorpje Fanna. Daar was mijn vader geboren, maar Fanna was op dat moment juist zwaar beschadigd door een aardbeving en de kapelaan beweerde dat de doopboeken van zijn parochie helaas de aardbeving niet hadden overleefd; twee dingen brachten mij ertoe niet verder aan te dringen: ik kon niet schatten of het waar was wat hij zei en hij dus gewoon van me af wilde; en hij stonk onbedaarlijk uit zijn bek.

Omdat ik zelf een familielid heb (had) dat hard op weg was geweest een minor BN’er te worden – mijn broer Berry was de wonderbaarlijke ontwerper van de volstrekt ondraagbare japonnen waarin schilder Carel Willink’s echtgenote Mathilde Den Dolder wereldberoemd werd in de grachtengordel, heb ik wel eens een ideetje op papier gezet om zijn biografie te schrijven. Veel verder kwam ik niet dan het opstellen van een lijst vrienden, collega’s en kennissen die over hem geïnterviewd konden worden, mitsgaders een korte serie bewaarde artikelen in kranten en tijdschriften – ik kon ook nog eens verwachten dat ik de nodige heisa zou losmaken als gevolg van mijn persoonlijke inzichten over uitbuiting die er niet om logen.

Ik kwam niet verder dan een korte introductie waarmee mijn twee zussen de vloer aanveegden – mijn broers homoseksuele aard mocht bijvoorbeeld niet genoemd worden. Ik bedenk nu dat mijn broer, Alberto Giovanni Matteo Brun, vandaag 80 jaar zou zijn geworden, als hij niet in 1997 was overleden aan alvleesklierkanker.

Een van de conclusies uit het bovenstaande: ik heb een enorme bewondering voor mensen die jarenlang in archieven snuffelen, niet snel opgeven, lange reizen maken, lang telefoon- en e-mailverkeer voeren en daar uiteindelijk een lekker lopend verhaal van duizend bladzijden van bij elkaar toveren. Maar ik zelf laat het veel te gauw afweten, zelfs normaal dagelijks journalistiek onderzoek was me vaak al teveel, toen ik dat vak nog beoefende. En toch werd ik ervoor betaald.

Dit alles kwam vanochtend, terwijl ik nog wat las in bed, bovendrijven. Wat ik las was het boek getiteld De Stradivarius van de keizer, geschreven door Emile Hollman, een jeugdige collega van bijna 60 jaar, met medewerking van George Vogelaar, die ik alleen in de verte ken als voormalig hoofdredacteur van Dagblad De Limburger.

Emile heeft een beroemdheid in zijn familie de cellist en componist Joseph Hollman. Emile en Vogelaar hebben dus dat doorzettingsvermogen wel, ze zijn jaren bezig geweest met archiefonderzoek en speuren naar onder veel meer de huidige vindplaats van vele kostbare violen en cello’s en hoe ze daar terecht zijn gekomen, vaak mede door het toedoen van dat beroemde familielid, naar wie in Maastricht een straat is genoemd. (De Joseph Hollmanstraat loopt parallel met de Franquinetstraat, genoemd naar de grootvader van mijn ook allang geleden overleden collega Robert (1915-1979) en op een van de hoeken van die straat is de praktijk gevestigd van huisarts Wolfs, die in 1976 nog een huis van mij kocht, een eind verderop.)

Ze zeggen wel eens dat iedereen wel ‘two handsakes away’ is van iemand die het geschopt heeft tot BW, Beroemde Wereldburger. Joseph Hollman was er zo een. Ik kom binnenkort op dat boek terug, ik ben halverwege.

Ondertussen: die snor van Hollman was onbetaalbaar.

Waterdunen

Eigenlijk moet ik me onbevoegd verklaren. Hoe lang is het geleden dat ik een kinder/jeugdboek heb gelezen? Ruim vijftig jaar. In de jaren vijftig van de vorige eeuw heb ik me nog vermaakt met Bob Evers en met Biggles; in de jaren daarvoor heeft mijn moeder eens een serie boeken voor me gekocht die ik allemaal kwijt ben, maar waarvan ik Siebe van de Dijkhoeve dezer dagen nog eens ‘terugkocht’ van een antiquariaat.

Siebe van de Dijkhoeve speelt zich af in de late Middeleeuwen, het gaat om een jongen die spannende avonturen beleefd met doorbrekende dijken en andere ellende.

Aan dat boek moest ik denken toen ik het boek ‘Het verraad van Waterdunen’ in handen kreeg, geschreven door een Brabantse journalist, Rob Ruggenberg.

Het is uitdrukkelijk een debuut, maar dat is het boek niet aan te zien. Het is een geraffineerd geconstrueerd verhaal dat zich afspeelt in Zeeuws-Vlaanderen en op Walcheren en op een nu verdwenen eilandje Waterdunen, in het laatste kwart van de zestiende eeuw. Het boek geeft levendig weer hoe de Spaanse bezettingstroepen huis hielden in het begin van de Tachtigjarige Oorlog, gaat in op het verschijnsel van de mochilero – kindslaaf van een Spaanse soldaat – en andere historische gegevens, met alle rauwheid die toen ook in de onderlinge verhoudingen normaal was.

Ruggenberg laat een groepje kinderen de hoofdrol spelen. Het verhaal leunt nogal sterk op het feit dat een van de kinderen een zieneres is die als het ware kan toveren, en toveren dat móet tegenwoordig, in een jeugdboek dat zichzelf respecteert.

Hoe dan ook, het is een spannend jongensboek. Ik las het in ieder geval in één ruk uit. Het is ook een heel modern boek, want er is ook een speciale website gemaakt, www.waterdunen.nl, waar je alle ins en outs kunt vinden die je maar wilt. Daar kun je bijvoorbeeld lezen dat Ruggenberg nogal wat snuffelwerk in archieven heeft gedaan, voor hij het boek kon schrijven. Zo ontstond een boek gebaseerd op waar gebeurde elementen, maar verder pure fictie: een historische jeugdroman, zoals de uitgever Querido het noemt.

Het Verraad van Waterdunen is, kortom, een vlot geschreven, spannend boek, dat vraagt om een vervolg.

Ik zag gisteravond Jan Blokker op tv, die een boekje heeft geschreven onder de titel ‘Waar is de Tachtigjarige Oorlog gebleven’. Nou hier, in Waterdunen, zou ik zeggen.