In de loop van mijn lange, lange leven heb ik veel gelezen over fascisme – en het resultaat van al dat gelees is, dat ik nog altijd niet in enkele zinnen kan uitleggen wat fascisme precies is. Ik zou er dan ook niet nog eens over begonnen zijn als ik afgelopen weekend niet had gelezen Fascismo e populismo, van mijn favoriete Italiaanse historicus/romancier Antonio Scurati; het boekje bevat een bewerkte versie van de rede die Scurati op 29 september 2022 uitsprak in Genève, op een bijeenkomst van de Rencontres Internationales de Genève, een forum dat bestaat sinds 1946.
Scurati werkt, aan de hand van enorme archieven die geraadpleegd kunnen worden over Il Duce, aan het laatste deel van een vierdelige ‘roman’, gebaseerd op waar gebeurde feiten, over opkomst en ondergang van de Italiaanse dictator, Benito Mussolini.
Alle aanleidingen om aan de hand van een aantal passages uit zijn rede een beeld te schetsen van waar we in Nederland staan op het gebied van populisme en het, volgens Scurati, daaruit voortgekomen fascisme.
Een belangrijk deel van die rede ging over de vele verschijningsvormen van zowel fascisme als populisme. Zo ontstond het Italiaans fascisme (letterlijk ‘bundeling’) direct na en als gevolg van de Eerste Wereldoorlog vanuit de fasci di combattimento, groepen met gummiknuppels gewapende veteranen van de Grote Oorlog, die gefrustreerd en teleurgesteld waren doordat ze niet als helden waren ontvangen, en ook nog eens sociaal-economisch aan hun lot werden overgelaten. Benito Mussolini, zelf aan de kant gezet door een van de socialistische partijen van Italië, zag een kans om mede over de ruggen van die groepen vechtersbazen aan de macht te komen – zo ontstond een belangrijk aspect van het Italiaans fascisme: de verbondenheid van de politiek met openlijke geweldpleging – die Mussolini overigens gaarne overliet aan de fasci. Scurati: ‘Hij leidde daaruit iets bijzonders af: hij voerde niet aan, maar was de man die van veilige afstand aanmoedigde.’
En, voeg ik daar op eigen gezag aan toe, dat Mussolini beschikte over het soort van charisma waarmee hij zich de grootste onzin kon veroorloven, die door zijn aanhangers steevast met gejuich werd ontvangen – ik laat hier een paar namen vallen: Hitler, Trump, Poetin, Wilders.
Een en ander dus vergemakkelijkt doordat de Italianen redeloos en radeloos en getraumatiseerd uit de oorlog waren gekomen. Mussolini liet de treinen op tijd rijden – hetgeen overigens ook al niet waar is.
Van die Italiaanse versie van het fascisme verschilt de toestand in het huidige Europa enorm, schrijft Scurati, het fascisme lijkt hier weer in opkomst, nadat sinds de Tweede Wereldoorlog drie generaties mensen zijn geboren en deels ook overleden. Op dit moment zijn de oorzaken van het oproer: de ongebreidelde immigratie uit Afrika en het Midden-Oosten, de abstracte bureaucratie uit de Europese Unie. Dat we al bijna tachtig jaar kunnen genieten van iets dat je toch ‘vrede’ zou kunnen noemen, dat een groot deel van de bevolking welvarend genoemd kan worden, mede door het ontstaan van de EU, dat weegt er blijkbaar niet tegenop. Men is bereid die welvaart en die vrede grotendeels af te breken door de unie op te heffen, rond elk land een hoge muur te bouwen en eens te bekijken met wie men nog een appeltje te schillen heeft. Roerloze rust met een Leider die alles in goede banen zal leiden. En daartoe niet in staat zal blijken – maar tot die tijd zal zorgen voor hoop zinloze heisa en ellende.
Dat gaat allemaal niet gebeuren, denken de weldenkende mensen in Europa, al moten we wel uitkijken: als we elkaar niet vasthouden slaat Poetin toe. Geen wonder dat de Leider van Rusland zo populair is bij pseudo-fascistische en populistische groeperingen in veel Europese landen: een echte Duce. Dat die dictator bereid en zelfs bezig is een hele generatie van na de oorlog te laten sneuvelen in de moerassen van Oekraïne, dat kan ook verklaard worden: Poetin is als laatste sinds de Tweede Wereldoorlog nog steeds bezig nazi’s te bestrijden en die zijn in groten getale te vinden in Kiyv. De neonazi’s, een miniem groepje, zijn vreemd genoeg gek op Poetin en zijn geraaskal.
Weinig kans op echt fascisme, vooralsnog, dus. Ware het niet dat er toch nog enkele verontrustende passages in die rede van Scurati zitten, met name waar het de populistische grondslagen van het fascisme betreft.
Ik citeer: ‘In tegenstelling tot het huidige populisme, dat zich beperkt tot het langzaam eroderen van het parlementaire fundament van de liberale democratie, uitte het fascisme van Mussolini zich van het begin af aan in zijn misprijzen van het parlement, het democratisch systeem en de noodzaak dat systeem op te heffen.’ En inderdaad: Geert Wilders heeft zich er tot nu toe toe beperkt de Tweede Kamer een ‘nepparlement’ te vinden. Maar dan wel weer: net als Hitler en Mussolini werkt Wilders zich met behulp van dat waardeloze democratische systeem toe naar de macht. Hij is daarbij bereid de kernstukken uit zijn programma ‘in de ijskast’ te zetten. Als hij eenmaal de macht heeft kunnen die er altijd weer stukje bij beetje uit komen.
Scurati waarschuwt ook voor de stemmen die opgaan en ooit opgingen: ‘Ach, laat het hem maar proberen, het mislukt toch’.
Scurati noemt ook andere ingrediënten uit het bruine (maar eigenlijk zwarte) handboek: benoem een gemakkelijk te definiëren bevolkingsgroep, bij voorkeur afkomstig uit en/of aanwezig in het buitenland, en gebruik die als zondebok. En benoem zo gauw het kan een of meer socialisten en hun respectieve linkse groeperingen tot de demonen die de schuld van alles zijn en dat aan den lijve zullen ondervinden.
Zodat een vergelijking van de boeren met hun tractoren – met in achtneming van alle verschillen – met de fasci di combattimento niet geheel weggewuifd moet worden. Die fasci die overigens de laan uit werden gestuurd toen Mussolini het geschopt had tot minister-president.
Hoor je dat, Mark van den Oever?
Laatste reacties