We dachten niet dat het ooit nog eens nodig zou zijn een gedegen studie te schrijven over twee mensen, twee mannen die samen jaren lang het lot van tientallen miljoenen mensen in handen hadden – een lot dat velen van hen niet zouden overleven, tot zo groot mogelijke onverschilligheid daarover van die twee mannen. Maar de recente wereldgeschiedenis vertelt ons, dat we blijkbaar niets hebben geleerd. Dat de ene na de andere rattenvanger maar even op de fluit hoeft te blazen of de onnozele kinderen rennen hem achterna.
Met die ‘twee mensen’ bedoel ik uiteraard Adolf Hitler en Benito Mussolini; de een bezeten door de idee dat Duitsers een beter mensensoort waren dan anderen, en dat die betere mensensoort het recht had zich het grondgebied en de levens van mensen toe te eigenen en de ‘ondermensen’ te vermoorden of als slaven te gebruiken. De ander bezeten door de idee dat Italië een grote mogendheid moest worden naar het model van het Romeinse rijk, met de Middellandse Zee als Italiaanse binnenzee, met een schitterend leger bestaande uit moedige en niets ontziende krijgers en dat een belangrijke eigenschap van een grote mogendheid was: uitgestrekte koloniën bezitten – en dat hij, Il Duce, ten eeuwigen dage zou regeren en aanbeden zou worden door de halve wereld.
In het boek Mussolini und Hitler, Die Enszenierung einer fascistischen Allianz van Christian Goeschel wordt vooral beschreven hoe de relatie tussen de twee dictatoren zich ontwikkelde: van het begin toen Hitler grote bewondering had voor Mussolini via een langzame omwenteling wanneer Mussolini vooral uitsluitend faalde (en dat zelf weet aan de lafheid en de slapheid van de Italiaanse man) en Hitler een triomfantelijke zegetocht door Europa maakte – en al die wapenfeiten pas aan zijn ‘bondgenoot’ Mussolini bekend maakte als het al een voldongen feit was.
Voor Mussolini was dat een signaal om Hitler nog meer te bewonderen, maar toch zijn teleurstelling niet kon verbergen over het feit dat Hitler blijkbaar, en niet ten onrechte, van mening was dat Mussolini hem alleen maar in de weg zou lopen, zeker toen gebleken was dat Mussolini er werkelijk niets van bakte – de nota bene met behulp van mosterdgas gelukte verovering van Abessinië ging korte tijd later al teloor, de veldtochten in Albanië en Griekenland werden een regelrechte ramp, waar uiteindelijk Duitsland zich genoodzaakt zag in te grijpen om de Zuid-Oostflank van het Derde Rijk niet te laten verzwakken.
Zo ging het met de bezetting van Oostenrijk en Tsjechoslowakije, die van Nederland, België, Denemarken en Noorwegen ende vbeldtocht tegen Polen en Rusland; maar vooral die van Frankrijk was een grote teleurstelling voor Mussolini. Niet alleen werd hij pas achteraf op de hoogte gesteld van de invasie van dat land, hij werd er verder ook buiten gehouden – Mussolini had er op gerekend dat hij Corsica, Nice en Savoje zou ‘krijgen’, dat hij die gebieden zelf zou mogen veroveren.
Het boek behandelt de zeventien ontmoetingen tussen de beide dictatoren, tussen 1934 en 1945, waarbij de plaats en de wijze van ontmoeting enorm belangrijk waren voor de beide mannen en vooral hun lange tenen. Wat dat betreft waren het echte ‘ensceneringen’ zoals genoemd in de ondertitel van het boek. Zo reisde Mussolini verschillende keren per trein naar Duitsland en Oostenrijk voor een ontmoeting met Hitler, waarbij hij ervoor zorgde dat de trein ’s nachts door Zuid-Tirol reed, om zo demonstraties van Tirolers tegen hun status van Italiaanse provincie te ontlopen. Enkele ontmoetingen vonden ook plaats op de Brennerpas, de grens tussen het Derde Rijk en Italië.
Met name de eerste keren, nog voor de oorlog, achtte Mussolini het nodig de dorpen en steden langs de treinroute te laten opschilderen.
De meeste onderlinge bezoeken verliep volgens vast stramien. De beide dictatoren werden in een triomftocht met opgetrommeld publiek door de plaatsen van handeling gereden – in de film Una giornata particolare hoor je de geluiden van die tocht steeds als achtergrond. Met dat bezoek van Hitler aan Rome was trouwens, wat Mussolini betreft, iets ernstig mis. Il Duce was namelijk formeel alleen maar minister-president, koning Vittorio Emmanuele III was het staatshoofd, en Hitler, wel staatshoofd, werd dus door de laatste van het station gehaald, tot enorme ergernis van Mussolini in een door paarden getrokken koets, hetgeen Mussolini, die Italië wilde voorstellen als modern geoutilleerd land, sterk tegen de borst stuitte.
Eenmaal bij elkaar sloten de beide staatslieden zich op voor een lang gesprek onder vier ogen, waarbij Mussolini er op stond Duits te spreken – een taal die hij redelijk goed sprak maar waarin je op diplomatiek niveau het aankwam op de fijne nuances. In toenemende mate waren de gesprekken trouwens vrij eenzijdig en bestonden vooral uit de ook onder de aanhangers van Hitler beruchte eindeloze monologen van de Führer.
Goeschel signaleert herhaaldelijk een eigenaardig aspect van de relatie tussen beide mannen – ondanks dat door het verloop van de oorlog uit elkaar rakende belangen van de beide landen ook de relatie tussen de beide dictators leek te bekoelen, bleef een soort broederlijkheid tussen de twee bestaan, met name van de kant van Hitler. Toen Mussolini vrijwel niets meer voorstelde met zijn Sociale Republiek die hij uitriep nadat hij was afgezet en gevangen genomen en vervolgens door de Duitsers was bevrijd, kon hij nog altijd rekenen op de vriendschap van Hitler.
Dat laatste is mijn conclusie. Goeschel meent te kunnen aantonen dat de twee elkaar niet konden uitstaan, maar uit zakelijke overwegingen wel tot elkaar veroordeeld waren. Ik zie het genuanceerder. Hitler stuurde Mussolini elk jaar felicitaties op de dag van de Mars op Rome uit 1922, Mussolini stuurde Hitler steevast op 20 april een verjaardagskaart. Pas dat bij twee mensen die elkaar niet kunnen uitstaan?
Wat voor mij na het lezen van het boek bleef hangen was het beeld van twee tragische krankzinnigen die bij elkaar begrip voor hun acties en wensen wilden vinden, begrip dat hun verdere entourage en hun respectieve volkeren niet altijd leken te hebben – integendeel; met name Mussolini had diverse rivalen die zijn val nauwelijks konden afwachten.
De beide dictators vonden hun dood bijna tegelijk: Hitler pleegde op 25 april 1945 zelfmoord nadat hij zijn vriendin Eva Braun had gedood, drie dagen later werd Mussolini bij een wegafzetting op de weg naar Zwitserland met een nekschot afgemaakt door partizanen, samen met zijn vriendin Clara Petacci.
Dit was, om de film Casablanca te parafraseren, het einde van een mooie vriendschap.
Tot slot wil ik nog eens mijn bewondering uitspreken voor de wijze waarop een historicus zoals Goeschel zich jarenlang kan vastbijten in het minutieus uitpluizen van zowel officiële stukken als dagboeken en brieven om te komen tot een uniek geschiedkundig werk. Over Hitler en Mussolini zijn hele bibliotheken volgeschreven, niettemin is dit boek een waardevolle nieuwe zienswijze op een geschiedenis waarvan we zo bitter weinig hebben opgestoken.