SanteLOGie

Hoe goed is de pianist?

De laatste dagen heb ik zo nu en dan mijn gedachten laten gaan over de vraag: heeft Heerlen wel eens een groot schrijver voortgebracht? Maat net zo min als deze grote voormalige mijnstad ooit zelfs maar in de buurt is geweest van een belangrijke voetbalclub (correct me if I’m wrong) is er op literair gebied niemand binnen de grenzen van de stad geboren, laat staan opgegroeid, die kan of kon terugwijzen op een oeuvre van enige betekenis.

Ik dacht daarover na omdat ik sinds enkele weken bekend ben met een schrijver die wel degelijk kan of kon (want hij is dood) bogen op een oeuvre van betekenis – in een van zijn boeken staat een lijst met ongeveer vijftig werken, me dunkt.

Dat Thomas Bernhard op 9 februari 1931 in de Heerlense Vroedvrouwenschool geboren werd, was trouwens honderd procent toeval: zijn moeder, Herta Bernhard, Oostenrijkse van geboorte, was ongehuwd zwanger van de dorpstimmerman, en om die schande in eigen land te ontlopen vertrok Herta naar Nederland en nam haar intrek bij ook geëmigreerde kennissen in Heerlen. Van Wikipedia verneem ik dat er aan de gevel van de inmiddels zeer voormalige Vroedvrouwenschool een plaquette is aangebracht waarmee deze heuglijke geboorte aan de vergetelheid werd ontrukt.

Op die plaquette staat ook dat Bernhard in 1989 (op13 februari) overleed in Gmünd in Opper-Oostenrijk. Hij liet dus dat omvangrijke oeuvre na, dat voor een belangrijk deel bestond uit toneelstukken. Een van die stukken, getiteld Heldenplatz, bracht hem nog in problemen in zijn vaderland, dat niet graag op zijn nummer wordt gezet als land waar velen nog altijd trots zijn op een bruin/zwart verleden.

Mijn aandacht werd op Bernhard gevestigd door een recensie in de Volkskrant, en wel van de Nederlandse vertaling van Der Untergeher, een korte roman die in het Nederlands de ietwat rare titel De Onderspitdelver meekreeg. (Untergeher staat ook niet in mijn Duitse woordenboek.)

Ik kocht dus drie van zijn boeken – ze waren goedkoop, de vertaling van Der Untergeher is tweemaal zo duur als het origineel en dan weet je inmiddels wel wat ik dan doe: ik koop het origineel.

Der Untergeher is een roman over muzikaal virtuoos zijn. En de Untergeher is de uitstekende pianist Wertheimer (geen voornaam genoemd) die het ongeluk heeft samen met twee andere pianisten tegelijk bij de ook al bekende pianist en pianoleraar Horowitz in Wenen terecht komt voor het bijwonen van een master class. De twee anderen: de ik-figuur van het boek (geen naam) en iemand die wel degelijk een naam heeft in diverse opzichten: Glenn Gould.

Wertheimer, de onderspitdelver zelf, hoort Glenn Gould op de eerste dag bij Horowitz spelen en moet dan meteen vaststellen: ‘die speelt Bach zoals het hoort, hij is zelfs beter dan Horowitz en ook beter dan ik, ik zal dat nooit evenaren laat staan verbeteren, voortzetten van mijn carrière als pianist is dus zinloos’. Hij geeft zijn dure piano cadeau aan een kind van 9 jaar en gaat zich bezighouden met filosofie. Hij delft, als het ware, zijn eigen onderspit. De ik-figuur die het boek schrijft heeft ongeveer dezelfde ervaring maar reageert er laconieker op, hoewel ook hij zijn piano wegdoet en schrijver wordt. En zodoende.

Het hele verhaal speelt zich af in het hoofd van de ik-figuur, en wel na afloop van een gebeurtenis die hij al jaren had zien aankomen, lang ook na de dood plotselinge dood van Glenn Gould. (Die overleed in 1982, Bernhard schreef het boek in 1983).

In die lange monoloog – nog versterkt doordat de schrijver afziet van enige aliniëring – ook nog versterkt door een voortdurende bijna monotone herhaling van de feiten, waarbij iedere keer weer een (deeltje van) een nieuw aspect wordt toegevoegd. Je denkt aan gamelanmuziek, maar dat moet je niet overdrijven. (Ik wilde even zeggen: de Goldbergvariaties van Bach. Maar dat zou wel heel pretentieus zijn.) Je bent getuige van wat een menselijk brein de hele dag doet: allerlei zaken overwegen, herhalen, omkeren, terughalen, anders inkleuren; je realiseert je ineens dat, behalve misschien in je slaap, je brein nooit stilstaat en maar bezig blijft met redeneren.

Veel verrassing zit er verder niet in, je ziet vanaf de eerste bladzijde aankomen wat er gaat gebeuren, maar ik zal het hier niet vermelden. En ik kan dus niets zeggen over de kwaliteit van de Nederlandse vertaling vergeleken bij het originele Duits.

Kortom, Je zou iets essentieels missen, als je dit boek niet kende. Boekje, moet ik zeggen, want klein van pocketformaat, 242 pagina’s.

Waar zit die terrorist toch?

Door Peter Stiekema

Al enkele dagen zijn leger en politie in de Belgische grensstreek fanatiek op zoek naar een terrorist die van plan is de viroloog Marc van Ranst te vermoorden. Die is met zijn gezin ondergedoken op een, hopelijk voor hem, veilige plek. Maar waar zit die terrorist nou toch?

Het complete natuurpark De Hoge Kempen (12000 hectaren, ongeveer tegenover het Zuid-Limburgse Stein) is nagenoeg omsingeld door honderden zwaar bewapende militairen en politiemensen, met behulp van diverse pantserwagens. De auto van de man, korporaal en wapenspecialist in het Belgische leger,  is wel in de buurt teruggevonden samen met een verzameling wapens. Ook is ergens in het woud een soortement kampeerplaats gevonden, maar of die van de Belgische korporaal is, staat (nog?) niet vast. Hij moet toch met warmtezoekers onder een gevechtsvliegtuig gemakkelijk op te sporen zijn, zou je zo denken? Of zou zelfs daar in België niet aan zijn gedacht?

Als ik in de schoenen van de terrorist in spe zou staan, dan wist ik het welk: ik zorg voor een duidelijk, volkomen fout, spoor. Je zet bij voorbeeld je auto ergens goed zichtbaar neer en laat nog wat andere sporen achter. Vervolgens word je opgehaald door medestanders en naar een compleet ander gebied vervoerd, om daar dan te proberen toe te slaan.

Zou zoiets hier ook niet gebeurd kunnen zijn?  Het is uiteraard volkomen van de gekke dat een man, die verdacht wordt van uiterst-rechtse sympathieën en sowieso al op een verdachtenlijst voorkomt gewoon maar allerlei wapens kan ophalen in de kazerne waar hij nog steeds werkzaam is. Zo iemand vertrouw je dat toch niet toe. Die had toch al lang uit de militaire dienst verwijderd moeten worden?

Nou hebben we in ons land nogal de neiging om hier keihard om te gaan lachen, ach, die Belgen toch, maar de journalist Alberto Stegeman nam ooit een complete legerauto mee van een Nederlandse militaire basis. Zonder dat hij door iemand werd tegengehouden. Hij herhaalde een dergelijk stunt nog een keer en dreigde toen vervolgd te worden voor diefstal van het leger. In plaats van een en ander beter te regelen. Want laten we wel wezen, niet alleen het Belgische leger is het lachertje van Europa. Wij Nederlanders kunnen er ook wat van.

Het strak geregelde interview

Door Guido t’Sas

Van mijn voornemen om ergens niks over te zeggen, komt weer eens niets terecht. Het Máxima-interview. Uiterst voorspelbaar, zoals ook de reacties. Wie dan ook zich rechtstreeks met leden van het Koninklijk Huis bezig houdt, heeft zich aan de richtlijnen te houden. Tot en met zelfs wat gevraagd mag worden en wat absoluut taboe is. En achteraf zwijgen natuurlijk. Geef mijn portie maar aan fikkie.

Miljoenen keken wel naar het gesprek met een mevrouw, door wie ze volgens een krantenkop zijn betoverd. Laat  ik het maar houden op een knappe, uiterst slimme dame die toentertijd een schatrijke kroonprins aan de haak heeft geslagen en zelfs ‘s werelds harten heeft veroverd met haar niet aflatende pleidooien voor ‘een bankrekening voor de armen’, zonder er aan toe te voegen hoe die en door wie gevuld moet worden. Blauw Bloed een en andermaal.

Als mannequin van gretige designers uit binnen- en buitenland is mevrouw uiteraard ook zeer geslaagd, met als bijkomend voordeel dat modellen, zoals ze tegenwoordig heten, altijd met een chagrijnige blik over de catwalk marcheren, terwijl mevrouw op z’n minst glimlacht.

Slim en succesvol is mevrouw, maar niet zonder domme fouten. Had ze ‘ik ga niet mee’ bij die vermaledijde vakantiereis moeten zeggen? Uiteraard. Heel iets anders dan achteraf minzaam toekijken als de echtgenoot zegt dat ‘het pijn doet’. En aangespoelde migranten op Lampedusa aanschouwen met zo’n lawaaihoed op? Ach, laat ook maar.

Ode aan mijn kapper

Door Peter Stiekema

Mijn kapper, René, is een dezer dagen overleden. Nou en, hoor ik u vragen, wat hebben wij daarmee te maken? Ik zal het u proberen uit te leggen. René werd mijn  kapper in 1989, toen ik in het Zuid-Limburgse dorp kwam te wonen waar hij zijn negotie had, op de hoek van het grote, maar nog steeds tamelijk lelijke, dorpsplein.

Zijn zaak lag naast een andere kapsalon, die vooral door de dames van het dorp werd en wordt gefrequenteerd, onder wie destijds mijn ook al lang geleden overleden ex-vrouw..

In mijn leven heb ik altijd bewust gezocht naar kappers, met wie ik een sociale relatie kon opbouwen. Een vertrouwensband, zoals je die ook met je huisarts probeert te creëren. Met René is dat absoluut gelukt. We hadden ongeveer hetzelfde gevoel voor humor. Bovendien konden we alles tegen elkaar zeggen, zonder dat we bang hoefden te zijn, dat dat verder werd verteld.

In, ik meen 1994, resulteerde onze vertrouwensband in een interview voor een speciale Indonesiëspecial van mijn krant, het Limburgs Dagblad. De reden voor die bijlage ben ik inmiddels al weer lang vergeten. Hij was een paar jaar eerder met een sympathieke, Indonesische, vrouw getrouwd, dochter van een generaal, die hij  ruim daarvoor had leren kennen, toen zij Nederlands studeerde in Sittard op wat nu de Fontys Hogescholen heet. Zij kregen  een schattig dochtertje, dat inmiddels ook al weer tegen de dertig loopt. De tijd drinkt je ziel steeds sneller leeg.

Een paar jaar geleden ging René met pensioen. Hij verkocht zijn zaak aan mensen die er een schoonheidsinstituut vestigden. Hij bleef zelf nog een paar jaar thuiskapper, voor die mensen met wie hij een band had opgebouwd.
Ook ging hij Franse les nemen en hij wilde nog graag een reis maken naar Frankrijk of desnoods Franstalig Wallonië, om daar met de plaatselijke bevolking zijn kennis te delen en in het Frans te kunnen converseren. Maar ondertussen werd bij hem kanker vastgesteld, waaraan hij dus deze week is overleden.

De tandeloze tijd heeft hem uiteindelijk ingehaald. Ik heb een nieuwe kapper moeten zoeken. Zijn buurman aan datzelfde, wat droefgeestige plein in het dorp mijner inwoning, knipt mij voortaan, als ook mijn huidige vrouw haar haarbeurt krijgt.  Maar 32 jaar bij hem, zal ik wel niet meer halen...

Ze dronken een glas en deden een plas

Nogmaals, ik ben geen psychiater. Nooit geweest ook. Sterker nog, ik heb qua mensenkennis wel een stevig de plank misgeslagen.

En zo heb ik zitten kijken naar de kwartiertje Nieuwsuur gisteravond. Mariëlle Tweebeeke in grote vorm, zoals maar zelden, Mark Rutte gewoon zoals altijd. ‘Kom maar op met je vragen, hoeft ook niet want de antwoorden draai ik gewoon af zoals ik dat al tien jaar met veel succes doe.’

Tweebeeke staat 1-0 achter.

Maar ze komt terug, en hoe.

Enkele keren, twee of drie keer, valt ze de man tegenover haar ruw in de rede, inhoud daarvan (ik citeer niet letterlijk) ‘ja, leuk die kletspraatjes van je, maar we hebben maar een minuut of twintig en in die tijd wil ik welk raak schieten.’

De reactie van Rutte daarop is een- en andermaal exact dezelfde. Niet gramstorig de hand opsteken. Niet zeggen: ‘Mag ik mijn zin even afmaken?’ of zelfs ‘Ik word niet graag onderbroken, dus ik spreek even uit.’ Welnee.

Hij onderbreekt abrupt zijn betoog en kijkt vriendelijk lachend op uit zijn inzichzelfgekeerdheid – hij zegt nog net niet zijn illustere voorganger J.P. Balkenende na: ‘U kijkt zo lief’, maar hij trekt er wel dat gezicht bij, iets van ‘nou doe maar even dan, zegt u het maar, dan kan ik straks gewoon verder waar ik gebleven was.’

Hij wrijft intussen denkbeeldig de handen, zijn brein mompelt: ‘Mijn kiezers zijn nette Nederlandse mensen, die vinden haar weer zo’n brutale journalist, een vrouw nog wel, en die onderbreekt zomaar onze grote Mark Rutte terwijl hij het voor ons zit op te nemen.’

Wie inmiddels goed luistert haalt uit de woorden van de fractievoorzitter van de VVD datgene dat iemand met enig inzicht in politiek en met enige mensenkennis de korte samenvatting: ‘Er moet kennelijk iets veranderen, ik begrijp totaal niet wat eigenlijk, ik heb met mijn doctrines al tien jaar succes als premier, ik win elke verkiezing. Maar goed, misschien krijg ik er nog meer stemmen bij als ik van alles beloof dat ik niet waar kan en zal maken, zoals zo vaak’.

Dus als Tweebeeke zegt: ‘Goed, dat was dus allemaal het verleden, maar wat mogen we dan verwachten van de toekomst, met uw vierde kabinet?’ Dan haalt hij toch opgelucht adem – voor je het weet heb je weer eens geroepen dat je je een of ander niet kunnen herinneren – en laat zich ontvallen: ja, dat is gemakkelijke gedeelte, maar toch nog even…’ Want het betoog is spijkerhard, dat moet er helemaal uit, dat is de basis van het succes.

En dan komt het toch nog, alles wat we al wisten: geen dichtgetimmerd regeerakkoord, geen handjeklap met de coalitiepartners op maandagochtend, er komt een nieuw bestuursorgaan dat moet opletten of de mens wel centraal blijft staan in het regeringsbeleid – alsof we daar de ombudsman niet voor hadden – en intussen hoor je Rutte niet zeggen wat beslist geheim moet blijven, namelijk dat er na maandagmorgen nog dinsdag, woensdag en donderdag zijn, zaterdag pianospelen, zondag corona en dan weer dinsdag etc. En twitteren, whatsappen en sms’en mag natuurlijk ook op maandagmorgen.

Leugens blijven inmiddels onvermijdelijk. Hij had met zijn boezemvriend Omtzigt al jaren een hartelijke relatie, hij belt hem vaak, hij gaat dezer eens goed met hem praten en dan komt het in orde.

In de krant staat vanmorgen dat Rutte inderdaad een sms’je naar Omtzigt heeft gestuurd. Vlak voor Nieuwsuur.

En tot slot nog even Omtzigt: die speelt ook een eigen spelletje waar het land en de mensen in het land absoluut geen profijt van zullen hebben. Hoogstens nog een partijtje erbij in de Tweede Kamer: het achttiende.

_________

hhBest

Boek & Film 

Karel, een Indische jongen

Op 3 mei 2021 is Karel Gerrits overleden. Hij was in zijn vijfentachtigste jaar en had een bewogen leven achter de rug.

Karel werkte ongeveer even lang en gelijk met mij bij het Limburgs Dagblad, hij als fotograaf, fotolaborant, cartoonist, illustrator en rechtbanktekenaar, ik als redacteur-verslaggever. Karel was ‘een Indische jongen’, die in zijn jeugd, vooral tussen 1945 en 1950, in Indonesië dingen had meegemaakt die bijna met geen pen te beschrijven zijn. Hoewel hij, zie verderop, wel een poging daartoe deed.

Toen hoofdredacteur Hans Goessens in 1995 een kennismakingsbezoekje bracht aan de redactie van het Limburgs Dagblad was een van de eersten die hij daar ontmoette: Karel Gerrits. Tijdens de afscheidsreceptie van Karel bij zijn pensionering op 29 november 1996 zei Goessens wat hij van die ontmoeting vond, en ik citeer: ‘Zijn verschijning straalde mij veel vriendelijkheid en warmte tegemoet, maar ik kon hem met geen mogelijkheid plaatsen. De vele gedachten die in zijn hoofd kennelijk om voorrang streden, maakten op mij een volstrekt verwarde indruk, zo erg zelfs dat ik me even ongerust begon te maken. Want stel je voor dat ze hier allemaal zo waren!’

Goessens zei dat hij een jaar later wel beter wist. Maar hij had wel onder woorden gebracht wat velen van Karel vonden: hij was wel grappig, maar veel collega’s begrepen hem eenvoudigweg niet en lieten het maar zo.

Of ook niet – menigeen vermeed het met Karel aan een tafel te zitten tijdens de lunch in de kantine, omdat hij vaak het onderwerp ‘smerige ziektes en hunne afgrijselijke verschijningsvormen’ placht aan te snijden tijdens het nuttigen van bijvoorbeeld de frikadel speciaal – beter bekend als het ‘open been’.

Maar toch: met Karel kon je lachen. Ikzelf haalde tijdens die afscheidsreceptie in 1996 herinneringen op aan de tekeningen die hij tijdens de normale werkzaamheden placht te maken, zowel over intern redactionele gebeurtenissen als over het wereldgebeuren, snelle maar altijd rake schetsen die in het redactielokaal steevast aanleiding waren tot brullend gelach, luid gieren en besmuikt gniffelen. Het opsporen van in de tekeningen verborgen, tot de categorie voor boven de 18 behorende lichaamsdelen was een dagelijkse sport, hoewel die lichaamsdelen vaak ook heel nadrukkelijk aanwezig waren. Zoals op de tekening die Karel maakte van collega Nino Tomadesso, die na een lange werkdag vermoeid naar huis strompelt en op de muur van het LD-gebouw een schaduw werpt – niet zijn echte, maar zoals hij, Nino, die volgens Karel, graag zelf had gezien: groot, stoer en zwaar geschapen.

Karel was een duizendpoot. Hij had een bijna griezelige kennis van zaken op allerlei gebied. Hij kende alle gereedschappen en instrumenten en wist hoe ermee te werken. Hij had een fabelachtige kennis van de meest uiteenlopende materialen: van schildersbenodigdheden en dito technieken, van automaterialen, van kampeerartikelen en van keukenbenodigdheden. Ook de grote zeilvaart had zijn aandacht.

En wapens. Zijn favoriete onderwerp. Toen de voorganger van Goessens als hoofdredacteur, Ron Brown – destijds heel modern – iedereen op de redactie naar de eigen functie liet solliciteren, eindigde Karel zijn wervende brief met de opmerking dat hij ‘geoefend geweer- en pistoolschutter’ was.

Helemaal los daarvan was Karels hobby die de sleutel vormt naar zijn duistere kant: hij was bijna bezeten van scherp geslepen messen.

Ik herinner me een anekdote die daar licht op doet schijnen. Destijds zag ik vooral verband met Karels beruchte gebrek aan efficiency, maar later, te weten deze week, ontdekte ik dat het wellicht veel dieper lag.

De anekdote speelt zich af tijdens het communiefeest van Karels zoon, het bzal in 1983 zijn geweest, in het arcadische dorpje Mheer. Het was een zwoele zomermiddag en, een groot deel van de bevolking van het dorp zat genoeglijk aan wijn en bier en de barbecue was al op temperatuur. Maar waar waren de kippen? Die lagen nog veilig in de diepvries. Je hoeft geen sterrenkok te zijn om te beseffen dat een keihard bevroren kip niks te zoeken heeft op een hete barbecue. De beesten moesten dus ontdooid worden, en om dat proces te versnellen konden ze het beste in stukken worden gesneden. Karel vond het beschikbare mes niet scherp genoeg en begon een eindeloos proces van slijpen en vijlen. Het werd nog reuzegezellig in die achtertuin en ik meen dat de kippen uiteindelijk wel geroosterd en genuttigd werden, maar toen neigde de zon reeds geruime tijd ter kimme.

Karel was op het oog volkomen natuurlijk geïntegreerd in de West-Europese, Nederlandse en Limburgse samenleving, wat heet: hij sprak zelfs vloeiend Maastrichts. En hij sprak zijn Nederlands zo vlekkeloos als alleen mensen dat kunnen die zijn opgegroeid in Palembang, Makassar of Tasikmalaya.

Hij wilde – mijn interpretatie – voorkomen dat hij nog altijd werd gezien als een buitenstaander in onze samenleving, bijvoorbeeld door soms tamelijk botte grappen over zichzelf enerzijds, en over de Indische smeltkroes anderzijds te maken. Hij noemde zichzelf geregeld ‘klapperjavaan’, hij ondertekende een portret dat hij ooit van mij maakte met ‘Mataglap Karel’; hij had allerlei korte anekdotes over mensen in Indië die gebrekkig Nederlands spraken. Zo over de twee Javaanse meisjes die op de twee jaarlijkse officierenbals in Hotel des Indes in Batavia waren geweest en achteraf met elkaar overpeinsden: ‘Adoe, zo lekker die officiersballen, jammer maar twee’, of :’Mijn moeder, zij was een Indische jongen’, of ‘Waar wonen jouw huis, hoe heten jouw naam’, ik kan zo nog een tijdje zo doorgaan.

Terug naar deze week.

Die wapens en vooral de scherpe messen zag ik al een hele tijd als een afspiegeling ergens van. Maar waarvan?

Ik heb, puur uit belangstelling voor dat grote land achter de horizon veel over Nederlands Indië en Indonesië gelezen, ik noem auteurs Jeroen Brouwers en Alfred Birney, ik was ooit met de nachttrein gestopt op het station van Karels geboorteplaats Tasikmalaya, Midden-Java en ik was op diezelfde reis terecht gekomen in Batoe, waar Karel vagelijk wat over had verteld, over een kamp waar in 1945 met zijn familie was opgesloten.

Deze week, bij het speuren naar materiaal voor deze toespraak kreeg ik een document in handen waardoor die wapens en die messen ineens haarscherp kwamen bovendrijven.

Op 27 juli 1995 schreef Karel een verhaal van 12 A4tjes, die hij op 6 september van datzelfde jaar toestuurde aan Emile Hollman ‘mijn collega LD-er en auteur’; wellicht had Karel een plan voor een boek of een andere vorm van publicatie, en wilde een oordeel van Emile. Die mij de tekst deze week op mijn verzoek ter inzage stuurde.

Wie niet eerder kennis heeft genomen van de inhoud van dat stuk, krijgt bij lezing ineens een geheel nieuwe kijk op Karel, onze vrolijke en een beetje stoute vriend die veel en hard kon schaterlachen.

En dan heb ik het nog niet over wat hij iemand in een Valkenburgs pension hoorde zeggen, bij aankomst in september 1955, van hem, zijn vader en zijn zus: ‘Deze keer zijn er veel meer bruinen bij.’ Hij citeert het in dat stuk, en ik begreep: die opmerking was niet aardig bedoeld, en een voorbode van meer ellende.

De twaalf A4-tjes zijn een kort relaas van tien jaar uit het leven van Karel. Vanaf de val van de atoombom in Japan, als Karel bijna 9 jaar is. De oorlog was voorbij! Karel schrijft ‘Einde van de bombardementen en beschietingen op Batoe, Oost-Java, met de bijbehorende wurgende stank van verderf die ‘levenslang als een sluier in je geest blijven hangen’.

En het was niet voorbij. Het zou nog vijf verschrikkelijke jaren duren.

Het bleef een tijdlang rustig, maar grenzend aan het huis in Batoe waar de familie Gerrits woonde was nog een Japanse kazerne waar gevangenen werden gemarteld. Karel schrijft: ‘Bijna dagelijks gierde het gekrijs van onmenselijke stemmen uit de kazerne. Maanden achter elkaar.’ Karel, nieuwsgierig als altijd, sloop met zijn vriendje Dedeh het kazerneterrein op. Ze keken door spleten in een deur. ‘Wat daarbinnen in halfduister lag of hing hebben we allemaal gezien… Misselijkmakende rottingsgeur en kleur van halfdood en verderf… Achteraf bezien hadden we dit nooit moeten doen…’ Karel vervolgt: ‘Ik had er nachtmerries van. Het zicht op de martelkamer in werking is in mijn kinderjaren als een brandmerk op het netvlies voor het leven in mijn hersens gefixeerd.’

Het was levensgevaarlijk op straat. Karel en Dedeh gingen suikergoed kopen bij ‘de Chinees’. Buiten de winkel ineens een Japanse militair die Dedeh in de rug schoot. Karel schrijft: ‘Huilende Javaanse moeders tilden hem op, de inhoud van zijn borst bleef op de grond liggen… met mijn hand woelde ik door Dedeh’s vertrouwde sluike haardos. Een weemakende lucht steeg op. Hij bewoog niet Nooit meer. Ik had geluk.’

Dan het bezoek van een Japanse officier in ceremonieel gewaad, die bij hen aanklopte. Karels vader pakt zijn vlijmscherpe klewang. Maar de officier wil echt alleen maar zijn samoeraizwaard inleveren. ‘Jullie hebben gewonnen.’

Dan is het voorbij, alweer. Karel schrijft: ‘oranjefeesten met rood-wit-blauwe vlaggen en sinaasappels. Eindelijk naar de grote school gaan. Nooit meer naar openbare lijfstraffen kijken of zelf krijgen. Van mij wordt verwacht dat ik, 12 jaar oud, man wordt door een wild zwijn of een hert te schieten.’

Maar niets van dat alles. De bersiaptijd breekt aan, er is geen gezag in het land, moordende en plunderende bendes trekken rond, Nederlanders en Indische Nederlanders moeten eraan geloven. Ook de buren nemen een vijandige houding aan tegenover Indo’s en alles dat Nederlands was, grijpen naar wat Karel noemt een onzichtbaar wapen: ratjoen, vergiftiging.

En dan gebeurt het echt: vader Gerrits wordt opgepakt en verdwijnt in een interneringskamp. De kinderen blijven alleen achter, maandenlang zwervend, bedelend om eten. ‘Aangevreten rijstresten, verzuurde groente, afgekloven kippenpoten – ze verdrijven de honger niet, maar zorgden voor een korte pauze in de hongerhoofdpijn’.

Dan worden de kinderen zelf opgepakt en naar dat interneringskamp gebracht. Veel te weinig eten en dan ook nog van slechte kwaliteit is wat ze krijgen. Ze vangen zelf rupsen, larven en maden, die ze kokhalzend naar binnen werken. Katten, ratten en honden ‘zijn een kort leven beschoren’. In de regentijd komen de termieten uit, een welkome aanvulling op het menu.

Ik wijs er hier op dat de volgorde in het verhaal niet altijd klopt met de werkelijke gang van zaken.

Ze verhuizen naar een kamp genaamd Songgoriti, waar ze een os proberen te slachten, het mislukt en ze worden er nog gruwelijk voor gestraft ook.

Daarna naar Malang. In het kamp daar heerst angst voor beri-beri, vitamine B-gebrek dat dodelijk kan zijn. Hongeroedeem, nierfalen. En dan barst ook de naburige vulkaan Smeroe uit, die het kamp bedekt met een dikke laag as.

Dan komt het Rode Kruis: redding. Met de trein naar Batavia, inmiddels Djakarta. Ze zien Nederlandse soldaten, commando’s en parachutisten, groene en rode baretten. Dáárom droeg Karel vaag baretten.

Daar worden alle treinreizigers uitgekleed en ingesmeerd met een gele pap tegen luizen en schurft.

Dan naar Bandoeng, het leven lijkt weer te worden zoals het behoort te zijn. De kinderen gaan naar school. Maar het duurt niet lang of kapitein Raymond Westerling en zijn legertje duiken op in een poging tot staatsgreep, en breekt de hel weer los. Struikelend over de lijken van militairen van het Indonesische leger rennen de kinderen van school naar huis.

Intussen neemt de intimidatie van Nederlanders en Indo’s met de dag toe. Als de kans zich voordoet besluit de familie Gerrits scheep te gaan, naar wat Karel noemt ‘het vaderland’, dat ze nooit hebben gezien. De kou bij aankomst in Rotterdam op 24 september 1950. Naar Valkenburg, waar niemand verstaanbaar Nederlands spreekt. Maar Karel verstaat toch wel iets: ‘Deze keer zijn er veel meer bruinen bij’. Gevolgd door ruim 5 jaar in een krap pension.

Toch voelt hij zich langzamerhand menswaardiger en respectabeler geaccepteerd.

‘Maar nooit meer in mijn leven heb ik dat lichtende bevrijdingsgevoel gekend van toen, die ene korte dag dat iedereen op straat joelde, van huis tot huis, in Batoe, Oost-Java: De atoombom is gevallen…’

Een enkele glimp van dit alles hadden wij, Karels collega’s en helemaal zijn familie natuurlijk toch wel opgevangen, in de loop van de jaren.

Maar pas na lezing van dit document is voor mij het beeld van die gekke Karel met zijn pistolen, zijn bravoure en vooral zijn scherpgeslepen messen, totaal gekanteld.

Dat je met zo’n bagage – ‘de stank van verderf die levenslang als een vale sluier in je geest blijft hangen’ – nog zo’n aardige, behulpzame, gecultiveerde, kunstzinnige en op zijn eigen manier intellectuele mens bent geworden en gebleven, dat vergroot het gevoel van vriendschap en sympathie voor deze man enorm.

Zelf mocht hij zich dan Mataglap Karel noemen, wij konden dat maar beter niet beamen.

Hij was het niet eens.

______

hhBest

Boek & Film 

Chinese kunstschilder bezoekt Amsterdam

Het is alweer vele jaren geleden dat ik eens las over een bijzondere industrie in China: het kopiëren van westerse kunst, met name schilderijen, en daarin weer de bekendste werken van Vincent van Gogh, voor verkoop in westerse landen. Het leek een lucratieve business, hoewel de kenners van kunst enerzijds het kopiëren een bedenkelijke activiteit vonden, en anderzijds erop wezen dat de vaardigheid van de Chinese schilders bewondering verdiende, maar dat dat niet betekende dat het kopiëren in het algemeen niet erg goed lukte.

Dat vinden de schilders zelf ook, merkte ik onlangs, toen ik de documentaire China’s Van Goghs van regisseur Haibo Yu zag.

De film valt midden in het verhaal. We zien de werkplaats en het magazijn van Xiaoyong Zhao in het ‘dorp’ – naar onze begrippen een reusachtige metropool – Dafen in de buurt van Hongkong. Stel je voor: een enorme chaos van te drogen hangende of opgerolde schilderijen, rondslingerend materiaal voor lijsten en ramen, tafels vol kwasten en verf, zwakke verlichting, een rij schilderijen waaraan, bij zwak licht, gewerkt wordt. En weaar de schilders tussen de schilderijen slapen. Er zijn, zegt de voice over, twintigduizend van die schilders in Dafen, allemaal verdeeld over dit soort werkplaatsjes.

De schilders hebben allemaal, zo te zien, een vaardige penseelvoering. Al is de ‘streepjestechniek’ van Van Gogh wel erg slaafs opgevat, mist de ‘toevalligheid’ die de getormenteerde schilder er zelf ongetwijfeld in had gelegd. Ook zag ik, net als jaren geleden, dat de schilderijen van de zelfportretten van Van Gogh eigenlijk nergens op leken en naar de andere tophit, de Zonnebloemen, werd met de pet gegooid. De aardappeleters leken verdacht veel op Chinezen.

Zhao is de eigenaar van de zaak, houdt de schilders streng bij de les en speelt met de gedachte zich ook dat hij misschien wel een echte kunstschilder naar westers model is. Daarom zou hij zich meer willen inleven in Van Gogh, niet om een epigoon te worden met eigen werk, maar hem beter te kunnen kopiëren. De schilderijen die hij nu kopieert, dag in dag uit, heeft hij uit een of ander boek en hij vermoedt dat met name de kleuren daarvan niet kloppen.

Hij komt dus op het idee om naar Amsterdam te gaan, om de werken van Van Gogh in het echt te zien. Het is wel erg duur, zegt zijn vrouw, maar uiteindelijk gaat hij toch.

Amsterdam is een grote teleurstelling. ‘Ik dacht dat het een grote stad zou zijn, zegt Zhao, als hij voor het Centraal Station staat. ‘Hoge gebouwen en zo.’ Maar ja, in de grote wereld grote steden beginnen bij tienmaal zo groot als Amsterdam.

En het is nog niet voorbij. Even later doet Zhao een verbijsterende ontdekking: hij had verwacht dat zijn schilderijen te koop hingen in een mooie galerie, maar ze blijken te hangen in een slordige souvenirkraam op het Museumplein. En nog erger: hij krijgt er 65 euro per stuk voor, de Nederlandse importeur, een originele rode barbaar ook nog, verkoopt ze voor 500 euro. Zhao lijkt het, bedremmeld, te accepteren. Wat hij zich niet realiseert is dat zijn Nederlandse relatie een ordinaire handelaar is en geen kunstkenner, en evenmin dat de gemiddelde toerist totaal niet opmerkt hoe gebrekkig de Chinese kopieën zijn.

Dan gaat hij het Van Gogh Museum in, we zien er maar een glimp van: Zhao, stilletjes starend naar een bekend zelfportret van Van Gogh. Hij moet wel constateren dat wat hij in het verre China daarvan bakt er volkomen naast zit, om te beginnen al qua formaat: het origineel is maar een klein doekje. In Dafen zie je allerlei formaten.

Maar Zhao zegt nu niks, je zou kunnen vaststellen dat hij ietwat bedrukt kijkt.

Daarna is hij ineens in Arles, Zuid-Frankrijk, waar hij enigszins opgelucht ziet dat zijn kopieën van het schilderij Caféterras aanzienlijk beter zijn.

Tenslotte bezoekt hij in Auvers-sur-Oise de graven van Vincent en zijn broer Theo, en brandt daar, bij wijze van wierook, vier sigaretten. Hij hurkt naast het graf, hij voelt, zegt hij, de nabijheid van Vincent.

Daarna zien we Zhao weer in China. Meer dan ooit wil hij Vincent eren door hem te kopiëren. Maar hij lijkt zich minder zeker van zijn zaak te voelen…

_______

hhBest 

Boek & Film 

Rutte: de Poetin der lage landen

Door Peter Stiekema

Voor mij staat, na het debat van donderdag 29 april, het wel vast: we zitten opgescheept met Rutte tot minstens 2036 en hij gaat daarmee gelijk op met Vladimir Poetin. Die blijft zeker tot 2036 de baas van Rusland en wat hij er in de komende 15 jaar nog bij regelt. Het grootste deel van het parlement had weer eens slappe knieën en een meerderheid voor de nieuwe motie van wantrouwen kwam er dan ook niet.

En dus zitten we nog tot 2036 vast aan Mark Rutte, tenzij Corona ingrijpt uiteraard. Nou ja, jullie dan, want ik verlaat Nederland per 1 september van dit jaar. Het is mooi geweest. Ik word gek van die man, deze Poetin der lage landen.

Nieuwe verkiezingen hadden trouwens ook helemaal geen zin, zo blijkt uit recente peilingen. Iedereen verliest, behalve VVD en D66. En er komen nog een paar nutteloze partijen bij.

De ministers beloofden beterschap, elkeen vond Pieter Omtzigt, die nog steeds ziek thuis zit, het beste Kamerlid van Nederland ooit en daarmee was de kous ongeveer af. Ja Rutte en zijn ministers beloven dan wel beter hun best te doen in alle openheid, maar daar komt natuurlijk geen fluit van terecht. Nieuwe politiek wordt net zoiets als het nieuwe wielrennen. Niemand weet wat er achter de schermen precies gebeurt.

En zo ging het Kamerdebat uit als de bekende nachtkaars, werd er nauwelijks over de slachtoffers van de Belastingdienst gesproken en kan het merendeel van hen voorlopig fluiten naar de al in 2020 beloofde vergoeding van 30 mille. Die had voor 1 mei in hun bezit moeten zijn, maar dat gaat nu bij lange na niet lukken, zo sprak Alexandra van Huffelen (of was het nou toch Van Puffelen, Wim Kan?). Zij was als extra staatssecretaris op Financiën samen met Hans Feilbrief (bewust fout opgetikt, die naam) speciaal aangesteld, al twee jaar geleden, om een en ander in goede banen te leiden. Deze Alexandra lijkt zo te zijn weggelopen uit een Harry Potterfilm, als lerares kwade zaken op Schweinstein.

Gisteren werd de Kamer pas op de hoogte gesteld van het echec, na publicaties deze week in Trouw. En zo gaat de (in)formatiepoging door en krijgen we straks weer een kabinet van vooral onbenullen. Nog één keer dan: Vuilnismaaan kunnen deze lege zakken en dozen ook nog meeeeeee?

Wij allen zijn wel eens Oblomov

Veel mensen weten van het bestaan van een boek genaamd Oblomov, van de Russische schrijver Ivan Gontsjarev, verschenen in 1861. Daaruit is het beeld ontstaan dat Oblomov een enorme luiaard is, die vrijwel altijd in bed ligt. Daarentegen merkt kenner van de Russische taal en cultuur Karel van het Reve op, dat Oblomov niet zozeer lui is, maar, interessanter, ’een grote weerzin [voelt] als van hem verwacht wordt zich druk te maken over de dingen waar iedereen zich druk over maakt.’

Het misverstand is hardnekkig omdat niet zoveel Nederlanders het boek daadwerkelijk hebben gelezen, terwijl het toch driemaal in het Nederlands is vertaald.

Omdat ik graag mag grasduinen in boeken die op de lijst der onsterfelijken staan kocht ik een exemplaar van het boek dat (in 1958) vertaald is door Wils Huisman. De vertaling levert een vlotte, bijna moderne tekst op die het lezen van het boek tot een aangename bezigheid maakt. Ik zal niet suggereren dat ik het wonderlijk vind dat een boek uit het midden van de negentiende eeuw zo modern ‘leest’, ik noem het hier alleen dat het me gewoon opvalt.

Dan eerst nog een ander probleempje. Ook ik heb me jarenlang schuldig gemaakt aan het verkeerd uitspreken van de naam van de romanheld Oblomov. De naam – die zoiets betekent als Brokkens, zoals Koeznjetsov Smeets betekent – moet worden uitgesproken als Ablómaf; maar dan ben je er nog niet, want die laatste a hoor je nauwelijks, die f moet een beetje klinken als een v en de middelste o klinkt als de o in Moskou zoals uitgesproken door David Jan Godfroid of Derk Sauer. Toen ik lang geleden poogde Russisch te studeren kreeg ik het verwijt dat ik met een Italiaans accent sprak. Tja, niet iedereen heet Frans Timmermans.

O ja, en nog iets: de verwarring – als daar tenminste sprake van is – wordt nog vergroot doordat op de omslag van de uitgave die ik las de naam van Oblomov inderdaad zo gespeld wordt, maar in het boek zelf als Oblomow, hetgeen duidt op de voorkeur van de vertaler voor de op zich vreemde fonetische spelling die in Duitsland voor het Russisch wordt gehanteerd – dat woord kan mijns inziens niet anders worden uitgesproken als ‘Oblomo’; waar dat voor nodig is, Bog mag het weten.

Dan het verhaal zelf. Oblomov is een ongeveer dertigjarige vrijgezel, lid van een soort lagere adel in Rusland. Hij is de eigenaar van een landgoed elders in Rusland – hij woont zelf in Sint Petersburg. Hij leeft van de opbrengst van het landgoed waar enkele honderden boeren zijn lijfeigenen zijn; hij is voor de omvang van zijn inkomen afhankelijk van de rentmeester, maar die gooit er kennelijk met de pet naar. In zijn eigen richting, als je begrijpt wat ik bedoel.

Intussen is Oblomov ook slachtoffer van zogenaamde vrienden, die hem vooral gebruiken om er zelf beter van te worden. Er is er maar één, een Duitser genaamd André Stolz, die hij kent uit het dorp van zijn landgoed waar Stolz’ vader onderwijzer was, die het goed met hem voor heeft. Hij woont noch redelijk riant, maar geldgebrek noopt hem te verhuizen – met veel tegenzin en lang uitstellen – naar een armzalige buitenwijk: de rentmeester houdt hem kort.

Er staan hem dus een paar dringende dingen te doen. Orde op zaken stellen op zijn landgoed, zich ontdoen van zijn ‘vrienden’ die hem uitzuigen, adviezen – om te gaan reizen, een vrouw te zoeken – van Stolz opvolgen. Hij wil dat allemaal wel, maar kom er maar eens toe. Ook al omdat hij nooit tevreden is over de plannen die hij bedenkt voor het landgoed.

Op een dag komt hij toevallig Olga tegen. Zij is een paar jaar jonger dan hij en ondanks zijn slordige, ja zelfs vadsige uiterlijk raakt ze verliefd op hem – en hij op haar, zou je denken, maar daar komt die aarzeling weer: is hij wel echt verliefd, is hij haar wel waard, is hij niet te oud voor haar, sleurt hij haar niet in het verderf, wat zullen de mensen er wel niet van denken dat hij haar steeds maar weer min of meer stiekem op de laantjes van een bos ontmoet?

Een en ander geeft de schrijver de gelegenheid uit te weiden over het leven van de lagere adel in het tsaristische Rusland van de negentiende eeuw: jonge edellieden die uit zijn op een niet al te moeilijk baantje in de omvangrijke bureaucratie van het land, de enorme terughoudendheid en vormelijkheid in de omgang tussen de seksen, de strenge scheiding tussen de maatschappelijke klassen. Daarnaast zie je hoe de mensen van (land)adel en uit de goed boerende handelsklasse reizen naar Parijs en Florence, naar Egypte en Amerika.

Maar Oblomov ziet daar maar in zijn hutje met zijn krankzinnige knecht, hij maakt plannen, haalt de banden met Olga strakker aan en verbreekt ze weer. Aarzelt, piekert, maakt zichzelf verwijten, geeft maar weer toe aan zijn ‘vrienden’ om er vanaf te zijn. Stolz wil hem meenemen op zijn reizen maar zijn koffer blijft half ingepakt, zijn excuus is dat alles hem te snel gaat, kan het niet wachten tot volgende maand? Het krijgen van een reispas zal erg ingewikkeld en tijdrovend zijn zodat hij er maar niet aan begint; hij krijgt post die hij niet openmaakt omdat hij de inhoud vreest, eigenlijk vindt hij het wel prettig bij de goede kost van zijn hospita die ook nog lekker mollige armen heeft. (Die zij later nog eens om hem heen sluit met als resultaat de kleine Andrej, genoemd naar Stolz.)

Maar zeg nu eens eerlijk (ik lijk Mark Rutte wel): hebben wij niet allemaal wel eens zo’n periode dat we nergens zijn in hebben, dat we noodzakelijke dingen uitstellen tot ze niet meer noodzakelijk zijn – of tot de deurwaarder opduikt? Andrej Stolz begrijpt dat ook, geeft het verschijnsel, deze gemoedstoestand van zijn vriend ook een naam: het oblomovisme.

Ik zal niet alles verklappen maar het oblomovisme houdt de edelman in zijn greep, hoewel hij toch een aantal beslissingen neemt, zoals het de laan uit sturen van zijn rentmeester. Maar als André Stolz er niet was geweest…